Folklor, halk kültürünü bilimsel yöntemlerle derleyen ve inceleyen bilim dalıdır. Folklor bir bilim dalı olarak ortaya çıkmadan önce de halk kültürüne ait ürünler vardı. Ancak, bunların bilimsel yöntemlerle derlenmeye ve incelenmeye başlaması Avrupa'da XIX. yüzyıldan itibaren olmuştur.
Irak Türkmen Folkloruna ait malzemelerin derlenmesine, yayımlanmasına ve kısmen de incelenmesine ise XX. yüzyıl ortalarında başlanmıştır. Ata Terzibaşı, Şakir Sabir Zabit, Muhammed Hurşid, İbrahim
Dakuki, Abdüllatif Benderlioğlu, İhsan Vasfı, Gazanfer Paşayev ve Suphi
Saatçi bu konuda isimlerini anmadan geçemeyeceğimiz değerli
araştırmacılardandır.
Kerkük Vakfı Yayınları arasında yayınlanan "Irak Türkmen Folkloru"
Gazanfer Paşayev' in profesörlük tezidir. Paşayev 1960' lı yıllarda altı yıl
Irak' ta çalışmıştır. Bu zaman zarfında Irak Türklerine ait folklor ve edebiyat
malzemesini derlemiş, Azerbaycan'a döndükten sonra da derlediği
malzemeleri tahlil edip diğer yörelerle karşılaştırarak şu kitaplarda
okuyuculara ve araştırmacılara sunmuştur:
Kerkük Bayatıları, (Düzenleyenler: Resul Rıza, Gazanfer Paşayev),
Bakü, Azerneşir, 1969.
Arzu Kamber Dastanı, (Düzenleyen: Gazanfer Paşayev), Bakü, Gençlik,
1971.
Kerkük Mahnıları, (Düzenleyen: Gazanfer Paşayev), Bakü, Gençlik,
1973.
Irag-Kerkük Bayatıları, (Düzenleyen: Gazanfer Paşayev), Bakü, Yazıcı,
1984.
Kerkük Tapmacaları, (Derleyip düzenleyen: Gazanfer Paşayev), Bakü,
Gençlik 1984.
Gazanfer Paşayev, Altı İl Decle Fırat Sahillerinde, Bakü, Yazıcı 1985
(2. baskı 1987).
Kerkük Folklor Antologiyası (Derleyip düzenleyen: Gazanfer Paşayev),
Bakü, Azerneşir, 1987 (2. baskı 1990).
Gazanfer Paşayev, İrag Türkmen Folkloru, Bakü Yazıcı 1992.
Ayrıca Paşayev’in Irak Türkmenlerinin dilleri ve folklorları üzerine
birçok makalenin yanında Azerbaycan ve İngiliz filolojisine ait çalışmaları
da bulunmaktadır.
Gazanfer Paşayev' in titiz çalışmasının neticesi olan Irak Türkmen
Folkloru adlı eser, araştırmacının engin bilgi birikimiyle zengin folklor
malzemesini değerlendirmesi sonucu ortaya konmuştur. Bu eser Irak
Türkmen folkloru üzerine Paşayev’in daha önce yapmış olduğu çalışmaların
bir sentezi, tahlili, özüdür.
Irak Türkmen Folkloru kitap olarak basılmadan önce tefrika halinde
1992 yılının Eylül ayından başlayarak Bağdat’ta “Yurd” gazetesinde
yayımlanmıştır.
Eserde Giriş' ten sonra üç bölümden oluşan inceleme kısmı, daha sonra
ise Sonuç, Kaynaklar ve Kısa Sözlük yer almaktadır.
Araştırmacı "Giriş" te folklor hakkında kısaca bilgi verdikten sonra Irak
Türkleri, nüfusları, tarihleri, "Türkmen" adı, Irak Türklerinin konuştukları
ağzın özellikleri ve Oğuz grubu içindeki yeri üzerinde durmuştur.
"Merasim Folkloru" adlı birinci bölüm inançları, yeminleri (and),
duaları, bedduaları (alkış ve kargışları), falları, halk merasimlerini ve
türküleri, merasim oyunlarını içine alır. Bu bölümde ele alınan konulardan
birisi inançlardır. Irak-Türkmen folklorundaki inançlar, hayat ve merasimle
ilgili inançlar, tabiat olayları, bitki ve hayvanlarla ilgili inançlar, yıldız ve
mitolojilerle ilgili inançlar gibi kısımlara ayrılarak değerlendirilmiştir.
Eserde halk arasında yaygın olan inançlardan söz edilmekte, bu inançların
bazıları Azerbaycan sahasındaki inançlarla, zaman zaman da daha eski
dönemlerle karşılaştırılmaktadır. Örneğin, bu inançlar içinde gökyüzü ile
ilgili olanlardan ay ile ilgili olan şu inanç dikkat çekicidir. “Bir kişi önce
hilal sonra güzel bir yüz görürse ay boyunca bollukla karşılaşacağına inanır.
Dua okur ve ‘seni gördük bollugla karşılaşacayıg.’ der”.
“Salı günü traş olmak, çocuk beşiğini boş sallamak, doğumundan 40
gün geçmemiş çocuğun yanında ağlamak, birisinin elbisesini vücudundan
çıkarmadan dikmek, geceleyin aynaya bakmak, geceleri ev süpürmek vb. ise
eserde verilen uğursuzluk getiren inançlar arasında yer almaktadır.
İkinci bölüm "Lirik Tür" olarak adlandırılmıştır. Bu bölümde hoyrat ve
maniler, halk türküleri, ninniler, mani-bulmacalar incelenmiştir. Bu bölümde
ele alınan konulardan en dikkat çekeni hoyratlardır. Anlatılmak istenen
düşüncenin cinaslarla etkili biçimde anlatılmasını sağlayan ve Irak Türkmen
folkloru denince ilk akla gelen unsurlardan olan hoyratlar bu bölümde ele
alınmış ve birkaç örnek verilmiştir:
“Yaz bele
Bahar bele, yaz bele
Katibin ne suçu var
Hudam demiş yaz bele”
“Yara meni
Derd meni, yara meni
Ya al, yaradan canım
Ya yetir yara meni”
Özellikle bu bölümde ele alınan mani-bulmacalar hakkında Paşayev
“Mani-bulmacalar tam, ninniler ise kısmen bu güne kadar serbest tür olarak
incelenmemiştir.” demektedir. Özellikle eserin mani-bulmacalar kısmı,
Azerbaycan bayatıları ile Kerkük tapmacalarının karşılaştırılarak incelendiği
dikkat çekici bölümlerdendir.
"Epik Tür " adı verilen üçüncü bölümde ise masallar, atasözleri,
deyimler, bilmeceler, fıkralar ve destanlar değerlendirilmiştir. Bu bölümde
ele alınan konulardan birisi atasözleridir. Uzun deneme ve gözlemlere
dayanılarak söylenen atasözlerinin Irak Türkmen folklorunda bayatı ve
laylalarla da kullanıldıklarından söz edilmiştir. Paşayev, Irak Türkmen
folklorunda bayatı ve laylalarla kullanılan onlarca atasözü ve deyim
mevcuttur demekte ve bayatı ve laylaların atasözlerinin kullanıldığı
mısralarından birkaç örnek vermektedir:
“Keçme namerd köprüsünden,
Koy aparsın su seni”
“Eğri ağaç düz olmaz,
Rende vursan yüz yerden”
Paşayev, Irak Türkmen folklorunda bütün mısraları atasözünden oluşan
bayatılara da şu örneği vermiştir:
“Ekme bitmeyen yere
Can ver itmeyen yere
Ayaglar nece varsın
Könül getmeyen yere”
Eserin "Kaynaklar" bölümünde yer alan Azerbaycan Türkçesi, Rusça ve
Diğer Dillerde şeklinde üç bölümde toplanmış olan zengin bibliyografyaya
baktığımızda eserin ne kadar ayrıntılı bir inceleme sonunda ortaya
konduğunu bir kez daha anlamaktayız. Yazar, eserini hazırlarken pek çok
kaynaktan yararlanmıştır. Bunların dışında 1962-1966, 1972-1975 yıllarında
bilimsel araştırmalar yapmak üzere Irak' ta bulunduğu yıllarda elde ettiği
kaset ve bin sayfadan fazla folklor örneğinden yararlanarak eserini
hazırlamıştır.
En sonda yer alan "Kısa Sözlük" bölümü ise sadece bazı kelimelerin
yöresel anlamlarını vermek amacı ile eklenmiştir. Azerbaycan Türkçesi ile
Kerkük Türkçesi arasında mevcut farkların çok az olmasından dolayı yazar
kitabın sonuna ayrı bir sözlük eklemediğini söylemektedir.
Gazanfer Paşayev'in eseri Irak Türkmen folkloru üzerine bugüne kadar
yayımlanmış en kapsamlı ve en titiz çalışmalardan birisidir. Bütün Türk
toplulukları için ayrı ayrı bu tür çalışmalar yapıldığı takdirde zengin Türk
kültürünün dünya kültürü içindeki yeri daha iyi bir biçimde anlaşılacaktır.
Böyle bir çalışma ile Irak Türklerine ait folklorik malzemeyi başarılı bir
şekilde bir araya toplayan, tahlil ve karşılaştırmasını yaparak değerlendiren
Gazanfer Paşayev'i, bu değerli eseri Türkiye Türkçesine aktaran Mahir
Nakip'i, eseri yayımlayarak ilim alemine kazandıran Kerkük Vakfı’nı
kutluyor, bu tür çalışmalarının devamını diliyoruz.
Jale Demirci
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, 1 (2010) 177-180
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder